Ω φίλοι, όχι μ'αυτούς τους ήχους, αλλά μαζί ας τραγουδήσουμε πιό ευφρόσυνους, πιό γεμάτους Χαρά!

‘Ωδή στη Χαρά,’ Ακολουθούμενη από Χάος και Απόγνωση

Slavoj Zizek

Όπως είναι γνωστόν, το 1972 ως ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης επελέγη η «Ωδή της χαράς», που είναι το τέταρτο μέρος της συμφωνίας του Μπετόβεν που ολοκληρώθηκε το 1824.

Ο Σλοβένος φιλόσοφος Stavoj Zizek έγραψε ένα άρθρο για τον ύμνο αυτόν με τίτλο «η Ευρώπη μεταξύ "ωδής χαράς", χάους και απόγνωσης», που δημοσιεύθηκε στους New York Times και αναδημοσιεύτηκε στην Καθημερινή (30-12-2007). Στο άρθρο αυτό υποστηρίζει ότι οι θεωρητικοί του λόγου ονομάζουν την «ωδή της χαράς» ως «κενό σημαίνον», που σημαίνει ότι είναι «ένα σύμβολο που μπορεί να αναπαραστήσει ο,οτιδήποτε», δηλαδή ο καθένας μπορεί να το χρησιμοποιήσει για τους σκοπούς του και να του δώσει το ιδιαίτερο νόημα που θέλει.

Από τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί για να τεκμηριώσει αυτήν την άποψη είναι ότι την «ωδή της χαράς» ο Ρομέν Ρολάν, που βραβεύθηκε με το βραβείον Νόμπελ, την θεώρησε ως «το σπουδαιότερο δείγμα ανθρωπιστικής σύνθεσης αφιερωμένης στην αδελφοσύνη των λαών»• την χρησιμοποίησαν οι Ναζί σε διάφορες εκδηλώσεις• κατά την διάρκεια της πολιτιστικής επανάστασης στην Κίνα, που ήταν εχθρική για κάθε δυτικό προϊόν, θεωρήθηκε ως μουσικό κομμάτι που δήλωνε την πάλη των τάξεων• στην δεκαετία του ’50 και ’60 στους Ολυμπιακούς αγώνες επελέγη για την απονομή των μεταλλίων, ως ένας συμβιβαστικός ύμνος μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Γερμανίας• το ρατσιστικό καθεστώς του Ιάν Σμιθ στην Ροδεσία την χρησιμοποίησε ως εθνικό ύμνο.

Ο καθένας επέλεξε αυτό το μουσικό κομμάτι για τους σκοπούς του. Μπορεί να πει κανείς ότι ενδεχομένως εκφράζει αυτό που λέμε οικουμενικότητα, ίσως ο καθένας μέσα από αυτό θέλει να στείλει το μήνυμα της χαράς, της επιτυχίας, της επικρατήσεως, της ελπίδας.

Όμως, ο αρθρογράφος, ερμηνεύοντας αυτό το γεγονός, επισημαίνει ότι η «μουσική αυτή σύνθεση χαρακτηρίζεται από μια ιδιόμορφη ανισορροπία». Γιατί, στο τέταρτο μέρος της Ενάτης Συμφωνίας, μετά την κεντρική μελωδία «την Ωδή της χαράς», αλλάζει ο τόνος, και αντί να κορυφωθεί αυτή η μελωδική υμνωδία, επαναλαμβάνεται μια μουσική «που βασίζεται σε στρατιωτικά εμβατήρια με πνευστά και κρουστά όργανα, τα οποία υιοθέτησαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις τον 18ο αιώνα από τους Τούρκους γενίτσαρους». Έτσι, «ο ρυθμός γίνεται τρόπον τι να καρναβαλιστικός, οι κριτικοί τον χαρακτηρίζουν πομπώδη και η συμφωνία μετατρέπεται σε παρωδία. Σύμφωνα με τους ιστορικούς της μουσικής, από το σημείο αυτό και έπειτα, όλα πάνε στραβά και η ταπεινή αξιοπρέπεια του πρώτου μέρους δεν επανέρχεται».

Και ο αρθρογράφος συνεχίζει ότι «ολόκληρη η Ωδή της χαράς αποπνέει ένα αίσθημα υποκρισίας. Το χάος που ξεσπάει με το στρατιωτικό εμβατήριο αποτελεί στην ουσία ένα είδος “επιστροφής του απωθημένου”, την εκδήλωση δηλαδή ενός συμπτώματος που υπέβοσκε από την αρχή». Το στρατιωτικό εμβατήριο που ακολούθησε την «Ωδή της χαράς» στην πραγματικότητα δηλώνει «την επαναφορά της τάξης, η οποία διακόπτει την γελοία επίδειξη σοβαρότητας που προηγείται».

Η επιλογή της «Ωδής της χαράς» ως ύμνου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέσα από αυτές τις αναλύσεις, δείχνει τα πολυποίκιλα στοιχεία που διακρίνουν τον ευρωπαϊκό χώρο. Δεν υπάρχει μια ομοιογένεια στην ευρωπαϊκή κουλτούρα και παράδοση, δεν μπορεί κανείς να βρει κοινούς στόχους και οραματισμούς, νόημα ζωής και βεβαίως παρατηρείται μεγάλη υποκρισία, χάος και απόγνωση. Αλλά και αυτή η χαρά είναι ένα συναίσθημα και δεν αγγίζει την εσωτερική υπόσταση του ανθρώπου. Παρατηρεί κανείς να κυριαρχεί στην Ευρώπη μεγάλη απελπισία, πολύς πόνος, αλλά και επιθετικότητες μερικών λαών εναντίον άλλων.

Τελικά, δεν πρέπει κανείς να αναμένει την ευτυχία και την ελευθερία του από το σύστημα, την οργάνωση, την κοινωνική τάξη –αυτό συνιστά έναν δυτικό τρόπο σκέψης– αλλά θα πρέπει ο ίδιος ο άνθρωπος να νοηματοδοτεί την ζωή του. Θα πρέπει όλοι μας να βρίσκουμε τρόπους να υπερβαίνουμε το εσωτερικό κενό, και να αντιμετωπίζουμε τον εσωτερικό πόνο και να μη αναμένουμε τέτοιες λυτρωτικές ενέργειες από το σύστημα, την οργάνωση, την κοινωνία, το τραγούδι, την μουσική. Η «ωδή της χαράς» είναι προσευχή της καρδιάς.
Ν.Ι.

ΩΔΗ ΣΤΗ ΧΑΡΑ

Φρήντριχ Σίλερ

Ω φίλοι, όχι μ' αυτούς τους ήχους,

αλλά μαζί ας τραγουδήσουμε πιο ευφρόσυνους,

πιο γεμάτους Χαρά!

Χαρά, απ' τις θεές πιο ωραία,

των Ηλυσίων κόρη,

πυρά πιωμένοι προχωρούμε,

στο καταφύγιό σου, Θεία!

Η μαγεία σου ξαναενώνει,

ό, τι εχώρισε ο συρμός,

όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια,

στο δικό σου το φτερό.

Όποιος ένοιωσε ευλογία,

φίλος του φίλου να γενεί,

και χαρά ας έχει όποιος

σύζυγο αξιώθηκε πιστή!

Όποιοι ψυχή πιστή τους έχουν

ας μπουν στον αίνο μας αυτό!

Κι από τον κύκλο μας ας φύγουν

με κλάμα, οι μοναχοί, πικρό.

Χαρά τα πλάσματα βυζαίνουν,

από της Φύσης τον μαστό.

Όλοι οι καλοί, όλοι οι φαύλοι

ακολουθούν το ρόδο αυτό.

Φιλιά μας έδωσε και φρούτα,

φίλο ως τον θάνατο πιστό,

χαρά γεμάτα τα σκουλήκια,

κι οι άγγελοι μπρος στον Θεό!

Χαρά, όπως στρέφονται οι πλανήτες,

που έσπειρε Αυτός στον ουρανό.

Χαρά, μ' αυτήν εμπρός στην νίκη,

σαν ήρωες, αδέλφια, μπρος!

Ενωθείτε Μυριάδες,

για τον κόσμο όλο το φιλί

πάνω απ'τ'αστέρια, αδέλφια,

γλυκός Πατέρας κατοικεί!

Τον προσκυνάτε, Μυριάδες;

Τον Πλάστη σου, γνωρίζεις, Γη;

Ψάξε Τον πάνω από τ' αστέρια,

στους ουρανούς, που κατοικεί.

Ο Φρήντριχ Σίλερ (10 Νοεμβρίου 1759 – 9 Μαΐου 1805) ήταν Γερμανός θεατρικός συγγραφέας, ποιητής και ιστορικός.

Γεννήθηκε στη Βυρτεμβέργη το 1759. Είναι ο πρώτος μεγάλος εκπρόσωπος του ρομαντικού κινήματος. Το πρώτο θεατρικό έργο, που έγραψε πολύ νέος, αποτελεί ορόσημο στην ιστορία του θεάτρου, αν και είχε ατέλειες, που παραδέχτηκε αργότερα κι ο ίδιος. Μετουσιώνοντας τον ενθουσιασμό των είκοσι χρόνων του, ο Σίλερ κατόρθωσε να δώσει στον κόσμο της εποχής του τα πρώτα μηνύματα του νέου κινήματος. Ο ρομαντισμός κήρυξε την αγάπη για τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, για την τιμωρία των ενόχων, για τη ζωή, την ελπίδα, για το αύριο του ανθρώπου. Με το έργο του, που είχε τίτλο «Οι ληστές», προβάλλει ακριβώς αυτά τα ιδανικά. Ιδανικά πάλης του ανθρώπου ενάντια στην άδικη κοινωνία.

Το 1783-1787 γράφει δύο έργα: «Η συνωμοσία του Φιέσκο» και το «Ραδιουργία και έρως». Έργα με τα οποία ο Σίλερ επιτίθεται ενάντια στους αυλικούς, που με τις ραδιουργίες τους δημιουργούν την εγκληματική ζωή του κόσμου. Ο Σίλερ αρχίζει πια να διαγράφει με άνεση τους χαρακτήρες και η ανάλυσή του γίνεται βαθύτερη.

Έγραψε κι άλλα έργα με υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο, με αυστηρή τήρηση των ιδανικών του, όπως είναι τα «Ντον Κάρλος», «Λουίζα Μίλερ», «Μαρία Στιούαρτ». Στα έργα του ακόμα δείχνει μια εξαιρετική επιδεξιότητα στα σκηνικά. Είναι κάτοχος των δραματικών εξάρσεων. Μέσα σ' αυτά ακούμε τα επίκαιρα μηνύματα και διδάγματα του Σαίξπηρ.

Η φιλία του Σίλερ με τον Γκαίτε είχε μεγάλη επίδραση πάνω του. Ο Γκαίτε στάθηκε γι' αυτόν όχι μόνο ένας άριστος φίλος μα και ανεκτίμητος σύμβουλος, ένας ένθερμος σύντροφος, που τον ενθάρρυνε στις κρίσιμες στιγμές. Μαζί με τον Γκαίτε, το 1799, ήταν οι υπεύθυνοι των παραστάσεων του Βασιλικού Θεάτρου της Βαϊμάρης.

Ο Σίλερ πέθανε το 1805. Τα έργα του μεταφράστηκαν και παίχτηκαν στην Ελλάδα από πολλά θέατρα.

O Ύμνος στη Χαρά (στα γερμανικά Ode an die Freude, γνωστός και σαν Ωδή στη Χαρά) είναι μια ωδή που γράφτηκε το 1785 από το Γερμανό ποιητή και ιστορικό Φρήντριχ Σίλερ. Η ωδή έγινε ιδιαίτερα γνωστή όταν μελοποιήθηκε από τον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, ο οποίος την ενέταξε στο τέταρτο μέρος της Ενάτης συμφωνίας του για τέσσερις σόλο φωνές, χορωδία και ορχήστρα σε ρε ελάσσονα.

Λιγότερο γνωστές μελοποιήσεις είναι αυτή του Φραντς Σούμπερτ (για φωνή και πιάνο του 1815) και του Τσαϊκόφσκι (για σόλο φωνές, χορωδία και ορχήστρα και στίχους στα ρώσικα, του 1865).

Το 1950 ο μεγάλος Σουηδός σκηνοθέτης Ινγκμαρ Μπέργκμαν γύρισε την ασπρόμαυρη δραματική, ρομαντική ταινία «Προς τη Χαρά». Αφορμή για τους προβληματισμούς που θέτει ο Μπέργκμαν στην ταινία είναι η ιστορία ενός νεαρού βιολονίστα του Στιγκ, ο οποίος κατά τη διάρκεια της πρόβας της «Ένατης συμφωνίας» του Μπετόβεν μαθαίνει ότι η γυναίκα του βρήκε το θάνατο σε κάποιο ατύχημα. Τότε η μνήμη γυρίζει πίσω και η ζωή του μαζί της αρχίζει να ξετυλίγεται στιγμή, τη στιγμή. Τα νιάτα, ο έρωτας, ο ξαφνικός θάνατος είναι θέματα που συνθέτουν τη ζωή του. Ο Μπέργκμαν θέτει και πάλι το αίνιγμα της ανθρώπινης μοίρας. Η κλασική μουσική δημιουργεί ένα συμβολικό πλαίσιο με την «Ωδή στη Χαρά» των Σίλερ και Μπετόβεν, φθάνοντας στο αποκορύφωμα της χαράς που προκαλεί η τέχνη, πέρα από τα όρια του πόνου και της απελπισίας. Θίγει θέματα που αφορούν την κρίση των σχέσεων, την αναζήτηση της ευτυχίας, τον ατομισμό του καλλιτέχνη και τη σχέση του με την κοινωνία. Παίζουν οι Στινκ Ολιν, Μέι Βριτ Νίλσον, Βίκτορ Σιέστρομ.