Η λογοτεχνία έχει έναν πολύ πιο δύσκολο και υψηλό στόχο: ν' αλλάξει εμάς Αλάα Αλ-Ασουάνι

Αλάα Αλ-Ασουάνι

Το γράψιμο είναι μια πράξη ενάντια στον φόβο
Της ΠΟΠΗΣ ΜΟΥΣΟΥΡΑΚΗ

Το πρώτο του βιβλίο, «Το Μέγαρο Γιακουμπιάν» (εκδόσεις Πόλις, 2007, μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη) είχε σπάσει κάθε ιστορικό ρεκόρ πωλήσεων στον αραβικό κόσμο, έκανε μια διθυραμβική πορεία στο εξωτερικό κι αποθεώθηκε από τον παγκόσμιο Τύπο. Κανείς λοιπόν δεν περίμενε ότι ο παράξενος αυτός οδοντίατρος από το Κάιρο, με το δαιμονικό ταλέντο, θα επαναλάμβανε τόσο γρήγορα το θαύμα.

Κι όμως, το νέο του βιβλίο, το «Σικάγο», που θα κυκλοφορήσει εντός των ημερών από τις εκδόσεις «Πατάκη» σε μετάφραση της Κλαίρης Σωτηριάδου, κατάφερε από τις πρώτες κιόλας μέρες της κυκλοφορίας του να ξεπεράσει κάθε φαντασία και να σπάσει ακόμα και το προηγούμενο ρεκόρ.

Ο Αλάα Αλ-Ασουάνι φαίνεται να κουβαλά το μαγικό λυχνάρι της έμπνευσης. Εκπληκτικός τεχνίτης της αφηγηματικής τέχνης, με χαρακτήρες που σφύζουν από ζωντάνια, με τις μεγάλες συγκρούσεις και τα ανθρώπινα πάθη να διυλίζονται πανέξυπνα κάτω από την πένα του, ξέρει σίγουρα πώς να κρατά μαγεμένο τον αναγνώστη μέχρι την τελευταία σελίδα.

Στο «Σικάγο» διασταυρώνονται δύο διαφορετικοί κόσμοι κι αναμετρούν τις αδυναμίες, τους φόβους, τους κεκτημένους κώδικες και τις ιδιαιτερότητές τους. Στην πανεπιστημιακή Σχολή Ιατρικής του Ιλινόις, ένα γοητευτικό μωσαϊκό χαρακτήρων από την Αίγυπτο και την Αμερική θα ταιριάξει από την αρχή τα ψηφία της ταυτότητάς του, για να χωρέσουν και την «άλλη» πραγματικότητα. Ωστόσο, ο Αλ-Ασουάνι κατορθώνει να μετατρέψει ένα τέτοιο δύσβατο εγχείρημα στην πιο μεθυστική ιστορία, με την εκπληκτική ζωντάνια των χαρακτήρων του και τα σπαρταριστά στιγμιότυπα της καθημερινότητάς τους.

Τι σας παρακίνησε να τοποθετήσετε την ιστορία σας στο Σικάγο αυτή τη φορά;

«Οι πρώτοι σπόροι γι' αυτό το βιβλίο βρίσκονται μέσα στα προσωπικά μου βιώματα. Ημουν φοιτητής Οδοντιατρικής στο Σικάγο τη δεκαετία του '80, κι είναι ένας τόπος που γνωρίζω καλά, είναι κομμάτι της ζωής μου. Δεν θα ξεχάσω ποτέ ότι την πρώτη μέρα που έφτασα στο πανεπιστήμιο, το πρώτο πράγμα που αντίκρισα από το παράθυρό μου ήτανε δύο Αφροαμερικανοί σε άθλια κατάσταση να ψάχνουν στα σκουπίδια για να φάνε. Ηταν μια εικόνα που με αιφνιδίασε, σχεδόν με σόκαρε, μια εικόνα που ταίριαζε σε χώρα του Τρίτου Κόσμου κι όχι στην Αμερική, όπως την είχα τότε στο μυαλό μου. Τα ερεθίσματα γύρω μου ήτανε τόσο οξυμένα, τόσο ορμητικά, που από τότε ακόμα σκεφτόμουν πως θ' αποτελούσαν εξαιρετικό υλικό για ένα βιβλίο κάποια στιγμή στο μέλλον. Κρατούσα λοιπόν τα μάτια μου ανοιχτά να ρουφήξω όσο μπορούσα περισσότερο απ' ό,τι συνέβαινε γύρω μου, να καταγράψω μέσα μου τις δονήσεις και τα ερωτήματα εκείνης της εμπειρίας».

Νιώθατε όπως οι ήρωές σας στο βιβλίο, εκείνα τα χρόνια;

«Ναι, βέβαια, ένιωθα την ίδια νοσταλγία για την Αίγυπτο, το ίδιο σάστισμα μπροστά σε μια διαφορετική κουλτούρα, την ίδια αμηχανία κι επιφυλακτικότητα μέχρι ν' αποκρυπτογραφήσω τον νέο τόπο. Ακόμα και το γεγονός πως θα ζούσα εκεί μόνο για λίγα χρόνια, δεν με παρηγορούσε ιδιαίτερα. Ομως οι ήρωές μου δεν είναι αντίγραφα, ούτε δικά μου ούτε κανενός άλλου. Μπορεί να παίρνω την πρώτη ύλη από τα δικά μου βιώματα, αλλά από κει και πέρα είναι αυθύπαρκτοι κι αυτόνομοι ν' ακολουθήσουν τον δικό τους δρόμο».

Στο βιβλίο καταπιάνεστε με πολλά δυνατά θέματα ταυτόχρονα, όπως η θέση της γυναίκας στον αραβικό κόσμο, η κατάσταση των θρησκευτικών μειονοτήτων, τα αγκάθια ενός ανελεύθερου καθεστώτος. Δεν σας φόβισε το βάρος τους;

«Δεν ξεκινάω ποτέ ένα βιβλίο με βάση τα θέματα που θα 'θελα να καταπιαστώ. Ξεκινάω πάντα με τους χαρακτήρες. Θεωρώ ένα μυθιστόρημα γεμάτο ζωή και ανθρώπους, που είναι σαν κι εμάς, πολύ πιο ουσιαστικό και σημαντικό. Κατά συνέπεια, η μεγάλη πρόκληση για έναν συγγραφέα είναι, κατά τη γνώμη μου, να δημιουργήσει αληθινούς χαρακτήρες, που πείθουν, που τους νιώθεις ν' αναπνέουν ολοζώντανοι. Φυσικά και θα ξετυλίξεις τα θέματα που σε απασχολούν, όπως τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, αλλά αυτό θα γίνει μέσα από τους χαρακτήρες. Οταν καταφέρεις να ταυτιστεί ο αναγνώστης μαζί τους, ν' αναγνωρίσει τον εαυτό του στις σκέψεις και την καθημερινότητά τους, να τους νιώσει οικείους, τότε θ' ασχοληθεί πραγματικά και με τα ερωτήματα που θέτουν».

Οι ήρωές σας στο «Σικάγο», αν και λαχταρούν την αλλαγή στη ζωή τους, εν τούτοις φαίνεται να μην καταφέρνουν να προσαρμοστούν σε μια νέα πραγματικότητα, στην Αμερική. Ποιοι είναι οι λόγοι, κατά τη γνώμη σας;

«Οι Αιγύπτιοι δεν είναι λαός συνηθισμένος στη μετανάστευση. Μεταναστεύουν μόνον εάν είναι απόλυτα αναγκασμένοι να το κάνουν. Σκεφτείτε πως ένας λαός με 7.000 χρόνια Ιστορίας ήρθε για πρώτη φορά σ' επαφή με το θέμα της μετανάστευσης μόλις πριν από τριάντα ή σαράντα χρόνια. Η ιδέα της μετανάστευσης είναι παντελώς ξένη με την αιγυπτιακή φύση και νοοτροπία. Σ' όλη την πορεία της Ιστορίας μας ήμασταν συνηθισμένοι να είμαστε σφιχτά ο ένας δίπλα στον άλλο. Επομένως, ένας Αιγύπτιος μετανάστης, ακόμα κι αν έχει τεράστια επαγγελματική επιτυχία σε μια άλλη χώρα και καλύτερες συνθήκες ζωής, περνάει πάντα μια εσωτερική διαδικασία "δράματος". Πόσω μάλλον όταν είναι αναγκασμένος να το κάνει γιατί δεν έχει τα βασικά ανθρώπινα στάνταρντ ζωής στη χώρα του».

Πόσο μπορεί να βοηθήσει η λογοτεχνία για να επιτευχθούν αυτά τα ανθρώπινα στάνταρντ, για να αλλάξει μια νοοτροπία ή ένα καθεστώς;

«Η λογοτεχνία δεν μπορεί ν' αλλάξει ένα καθεστώς -όποιος θέλει ν' αλλάξει ένα καθεστώς πρέπει να το κάνει μέσα από την πολιτική δράση ή τον πολιτικό λόγο. Πολύ περισσότερο, δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε τη λογοτεχνία για όποιου είδους πολιτικά απωθημένα ή οράματα. Η λογοτεχνία έχει έναν πολύ πιο δύσκολο και υψηλό στόχο: ν' αλλάξει εμάς. Να μας κάνει πιο δίκαιους, πιο ανεκτικούς, με μεγαλύτερη κατανόηση προς τους άλλους, με βαθύτερη γνώση της ίδιας μας της ψυχής. Οταν σε συνεπαίρνει ένα βιβλίο, που ωθεί το πνεύμα σου να φτάσει μακρύτερα, δεν είσαι ακριβώς ο ίδιος άνθρωπος στο τέλος με τον άνθρωπο που το ξεκίνησε. Μια μικρή, μαγική, έστω και ανεπαίσθητη, αλλαγή έχει γίνει μέσα σου».

Ειδικά για τη θέση της γυναίκας σήμερα στις αραβικές χώρες, ένα θέμα που αναδεικνύετε με ιδιαίτερη ευαισθησία στο βιβλίο σας, βλέπετε να υπάρχει κάποια αλλαγή;

«Σε μια δικτατορία υποφέρουν οι πάντες και κάποιες ομάδες υποφέρουν διπλά. Ομως δεν μπορείς να λύσεις το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες αν δεν λύσεις πρώτα το πρόβλημα που έχει όλος ο αιγυπτιακός λαός κάτω από ένα ανελεύθερο καθεστώς».

Πού πιστεύετε ότι οφείλεται η τεράστια απήχηση που έχουν τα βιβλία σας, όχι μόνον στον αραβικό κόσμο αλλά και σε χώρες που θεωρούνται απόρθητες σ' ό,τι αφορά την ξενόγλωσση λογοτεχνία, όπως η Αγγλία και η Αμερική;

«Πιστεύω πως δεν έχει να κάνει με το πόσο σπουδαία και μεγάλα θέματα αναπτύσσει ένας συγγραφέας, αλλά με το πόσο ζωντανή παρουσιάζει την ανθρώπινη εμπειρία. Ο συγγραφέας, οφείλει να ισορροπήσει πάνω σε μια ιδιαίτερα ευαίσθητη θεματική και να διατηρήσει τους ήρωές του τόσο πραγματικούς και ατόφιους που ο κάθε αναγνώστης να βρίσκει κάτι από τον εαυτό του. Ειδικά στο "Σικάγο", η παρουσία χαρακτήρων από διαφορετικούς χώρους και κουλτούρες που προσπαθούν να ζήσουν και να δημιουργήσουν μαζί, λειτούργησε πολύ ενθαρρυντικά, πιστεύω, στους αναγνώστες της Δύσης. Η ευχαρίστηση της ανάγνωσης, που δεν κάνει βέβαια εκπτώσεις στην ποιότητα, πιστεύω ότι είναι το σημαντικότερο απ' όλα, το κλειδί. Αν το κατορθώσεις αυτό, μπορείς να διασχίσεις κάθε είδους όρια και σύνορα και να μιλήσεις στον κάθε αναγνώστη».

Το γεγονός ότι πρώτη φορά στην αραβική λογοτεχνία ένας συγγραφέας εκφράζεται τόσο ανοιχτά και θαρραλέα για πολιτικά και σεξουαλικά θέματα, δεν είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας; Είναι μια αποφασιστική τομή που ξαφνιάζει, σε σχέση με την πιο διακριτική γραφή που είχαμε γνωρίσει μέχρι τώρα στην αραβική λογοτεχνία - ειδικά ο αραβικός κόσμος θα πρέπει να διψούσε για ένα βιβλίο που να λέει τα πράγματα με τ' όνομά τους.

«Σας ευχαριστώ ιδιαίτερα γι' αυτή την παρατήρηση. Αυτό που μπορώ να πω είναι πως όταν φοβάμαι να πω τα πράγματα όπως είναι, τότε δεν είμαι συγγραφέας. Δεν εννοώ πως είμαι θαρραλέος από τη φύση μου, εννοώ πως για μένα το γράψιμο είναι η καθαυτό πράξη ενάντια στο φόβο. Οσο για το αν διψούσαν οι Αραβες αναγνώστες για κάτι τέτοιο, δεν μπορώ να το πω, γιατί υπάρχει εξαιρετικά πλούσια λογοτεχνία στον αραβικό κόσμο, πολύ δυνατά βιβλία και εκπληκτικοί συγγραφείς».

Γιατί αυτή η πλούσια λογοτεχνία, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, παραμένει άγνωστη στη Δύση; Πού είναι το πρόβλημα;

«Υπάρχει τεράστιο πρόβλημα σε ό,τι αφορά τη μετάφραση. Η αραβική λογοτεχνία δεν έχει παρουσιαστεί μέχρι τώρα στη Δύση, όπως θα 'πρεπε, μ' όλο τον πλούτο και τις διαστάσεις της. Και δεν εννοώ μόνο τη σύγχρονη λογοτεχνία, αλλά πολύ περισσότερο την κλασική, μια λογοτεχνία εκπληκτικής δύναμης και ομορφιάς. Δυστυχώς, αυτοί που έχουν την αρμοδιότητα να μεταφράζουν δεν κρίνουν πάντα αντικειμενικά, με βάση μόνο τα λογοτεχνικά κριτήρια, κάποιοι κρίνουν με βάση άλλες παραμέτρους, που δεν έχουν σχέση με την τέχνη. Είμαστε σε μια εποχή που η λογοτεχνία αυτή καθαυτή δεν είναι το πιο σημαντικό πράγμα, μπαίνουν στη μέση άλλα κριτήρια, πολιτικά, κοινωνικά... αν καταλαβαίνετε τι εννοώ...».

Η πολιτική αρθρογραφία μου ενοχλεί περισσότερο από τα βιβλία μου

Το γεγονός ότι στο βιβλίο σκιαγραφείτε ξεκάθαρα τον πρόεδρο της Αιγύπτου με όχι πολύ κολακευτικό τρόπο, αλλά και το ότι είστε μέλος της οργάνωσης Kefaya, με έντονο πολιτικό λόγο, σας έχει δημιουργήσει προβλήματα με τις επίσημες αρχές;

«Αρθρογραφώ έντονα για τη δημοκρατία, έχω δική μου στήλη όπου εκφράζομαι πολιτικά, κι αυτό ενοχλεί πολύ περισσότερο την κυβέρνηση απ' ό,τι τα βιβλία μου. Οι κυβερνήσεις που δεν είναι δημοκρατικές, δεν ασχολούνται ιδιαίτερα με τη λογοτεχνία. Φυσικά δεν με συμπαθούνε αλλά δεν μου έχουν δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα μέχρι στιγμής. Οι όποιοι μπελάδες μου είναι τουλάχιστον ασήμαντοι σε σχέση με τις καταστάσεις που είχαν ν' αντιμετωπίσουν αρκετοί φίλοι μου, που φυλακίστηκαν ή και βασανίστηκαν ακόμη».

Απογοήτευση ο Ομπάμα

Σε άρθρο σας στους «New York Times» εκφράσατε την απογοήτευση του αραβικού κόσμου από τον Ομπάμα. Τι αλλαγές ελπίζατε ότι θα έφερνε;

«Ο Ομπάμα προέρχεται από μια κοινωνική ομάδα που γνώρισε την καταπίεση και το άδικο. Σαν φιγούρα ενέπνευσε, νομίζω, όλο τον κόσμο κι όχι μόνο τον αραβικό. Αλλά ειδικότερα εμείς οι Αραβες προσδοκούσαμε περισσότερη δικαιοσύνη σε ό,τι αφορά την αραβο-ισραηλινή διαμάχη. Κάτι τέτοιο τελικά δεν συνέβη, μάλλον το αντίθετο: η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ δεν έχει αλλάξει καθόλου σε σχέση με πριν, τουλάχιστον μέχρι τώρα».

Τι πιστεύετε ότι τον κάνει απρόθυμο να δώσει μια δικαιότερη λύση;

«Η εξωτερική πολιτική της Αμερικής κατευθύνεται σε μεγάλο βαθμό από τα ισχυρά λόμπι. Ο Ομπάμα, εξαιρετικά έξυπνος, γνωρίζει πως αν σπρώξει τα πράγματα πέρα από κάποιο όριο, θα αποβεί καταστροφικό για την καριέρα του».
http://www.enet.gr/?i=news.el.texnes&id=106397
Ελευθεροτυπία, Σάββατο 28 Νοεμβρίου 2009